O uzasadnianiu i fanatyzmie

Chcę przedłożyć czytelnikowi do życzliwego rozpatrzenia doktrynę, która, jak się obawiam, może się wydać niesłychanie paradoksalna i wywrotowa. Według tej doktryny jest rzeczą niepożądaną wierzyć jakiemuś twierdzeniu, gdy nie ma żadnej podstawy do przypuszczenia, że jest ono prawdziwe. Muszę naturalnie przyznać, że gdyby takie mniemanie stało się powszechne, przeistoczyłoby zupełnie nasze życie społeczne i nasz ustrój polityczny; ponieważ oba są idealne, musi to być policzone na jego niekorzyść. Zdaję sobie również sprawę z czegoś o wiele ważniejszego, a mianowicie z tego, że wpływałoby ono na zmniejszanie się dochodów wróżbitów, bookmacherów, biskupów i innych ludzi, żyjących z irracjonalnych nadziei tych, którzy nic nie uczynili, aby uzyskać szczęście w życiu na tym lub tamtym świecie

            W słowach powyższych, autorstwa Bertranda Russella (Szkice sceptyczne, tłumaczenie: A. Kurlandzka), zdaje się tkwić spory ładunek przesady. Któryż to normalny człowiek powie: „wierzę w to twierdzenie, pomimo, że nie ma żadnej podstawy do przypuszczeń, że jest ono prawdziwe”. Oczywiście nikt tak nie powie, ani nawet nie pomyśli. Jednak nie znaczy to, że ludzie czasem nie żywią całkiem bezpodstawnej wiary w różne twierdzenia. Dzieje się tak aż nazbyt często. Po prostu ludzie nie zastanawiają się nad uzasadnianiem własnych przekonań. Nie zadają sobie pytania „skąd właściwie wiadomo, że…?” przyjmując poglądy bezrefleksyjnie, akceptując automatycznie obiegowe mniemania, ulegając emocjom, pragnieniom i różnym irracjonalnym impulsom. Reszty dopełnia autoindoktrynacja, o której pisałem 14. bm.

            Największą zgrozę budzi nie to, że ludzie mało dbają o jakość swoich opinii, ale że potwornie okrutne czyny niektórych mają tak często za jedyną podstawę poglądy tak żałośnie nędznie ugruntowane. Dawne traktowanie „czarownic” jest tego smutną ilustracją. Inkwizytor uważał, że zeznania kobiety wymuszone bestialskimi torturami są wystarczającym dowodem, że latała ona na miotle i kopulowała z diabłem. Wystarczającym do tego, by kobietę spalić żywcem na stosie. Nie mógłbym chyba powstrzymać uczucia ponurej satysfakcji, gdyby logikę inkwizytora zastosować do niego samego i rozpalonymi katowskimi obcęgami wydobyć z niego „prawdę” o jego własnych lotach na miotle i miłosnych igraszkach z czartem.

            Istotnym rysem fanatyzmu jest rozdźwięk między radykalizmem działania a jakością uzasadnienia poglądu, na którym to działanie jest oparte. Fanatyk jest zdolny do poświęcenia majątku, wolności, zdrowia, życia ludzi w imię poglądów, które nie wytrzymują prostego pytania „a skąd wiadomo, że…?”. Jest tak przejęty i oczarowany swoimi zbawiennymi dla ludzkości „prawdami”, że nie przychodzi mu do głowy uczciwie zastanowić się, czy owe „prawdy” są na tyle prawdopodobne, by podejmować ryzyko radykalnych działań. Przykładem zbrodniczego fanatyka jest Lenin, który poświęcił życie milionów Rosjan w imię świetlanej przyszłości ludzkości, gwarantowanej jakoby przez teorię komunizmu. Teoria ta stanowiła w istocie zbiór luźnych sloganów, frazesów i kontrowersyjnych, niczym nie popartych twierdzeń. Poglądy ekonomiczne Lenina nie zyskały jednomyślnego poparcia ekspertów nawet tej samej linii politycznej co on. Istniało poza tym wiele danych empirycznych przeciwko możliwości zbudowania społeczeństwa komunistycznego. Nie przeszkodziło to jednak Leninowi w bezwzględnym wcielaniu w życie zasad, które przyprawiły o śmierć głodową miliony ludzi.

Krzyż

 Kto chce usunąć krzyż, ten chce swoją ideologię nienawiści postawić na tym miejscu.

            Autorem tych mocnych słów jest arcybiskup Józef Michalik. Oznaczają one, że wszyscy ludzie domagający się usunięcia krzyża (z sali Sejmu) wyznają ideologię nienawiści, którą to ideologią pragną zastąpić krzyż (czyli, domyślamy się, chrześcijański system wartości, przekonań itp.). Jeśli Arcybiskup wypowiedział te słowa odpowiedzialnie, to zapewne tylko dlatego, że są one czymś uzasadnione, że dysponuje On jakimiś danymi potwierdzającymi wypowiedzianą publicznie opinię. Stanowisko i pozycja, którą zajmuje, powstrzymują Go zapewne przed wypowiadaniem bardzo poważnych twierdzeń nie posiadających należytego uzasadnienia, nie mówiąc już o twierdzeniach wziętych z sufitu.

            Domyślamy się, że na zlecenie Kościoła przeprowadzono niezależne badania socjologiczne na odpowiednio dobranej próbie. Zadano respondentom pytania w rodzaju:

            (a) czy jesteś za usunięciem krzyża?

            (b) czy chciałbyś swoją ideologię postawić na miejscu krzyża?

            (c) czy Twoja ideologia jest ideologią nienawiści?

oczywiście - żartuję. Pytania (c) żaden doświadczony badacz by nie zadał, bo któż to uważa swoją ideologię za ideologię nienawiści? Pytanie (b) też nie jest dobrze dobrane, bo każdy uważa swoje poglądy po prostu za obicie prawdy, a nie jakąś „ideologię”. Na szczęście w metodologii badań socjologicznych mamy bardzo chytre metody wyciągania informacji od respondentów w taki sposób, że ci nie mają nawet pojęcia, że zdradzają swoje prawdziwe pozycje. Na pewno zastosowano tu takie metody. Na pewno też rozwiązano inny problem, związany z doprecyzowaniem kryteriów odróżniających ideologię nienawiści od ideologii, która taką nie jest. Termin „ideologia nienawiści” jest bowiem szatańsko nieostry i nacechowany subiektywnością. Proszę, jak ciężko trzeba było się napracować, żeby hierarcha mógł odpowiedzialnie wygłosić jedną opinię!

            Gdyby takich badań jednak nie przeprowadzono? Cóż, należałoby uznać, że wypowiedź Arcybiskupa nie ma na celu konstatacji prawdziwego stanu rzeczy. Że jego cel jest inny. Że wypowiedź jest elementem budowania ideologii. W żadnej ideologii, jak wiadomo, nie chodzi o prawdę, ale pozyskanie popleczników, ich utrzymanie i sterowanie nimi. Wypowiedź Arcybiskupa to - między innymi - ideologiczna dyspozycja skierowana do swojego stronnictwa: „pamiętajcie - ci, którzy są przeciw nam, to ohydni nienawistnicy - wszyscy! Nie ma z nimi dialogu, nie ma debaty, to jedno wcielone zło”. Ideologia nienawiści? Cóż, to pojęcie bardzo nieostre.

FAQ

Wśród pytań zadawanych mi przez p.t. Czytelników niektóre powtarzają się tak często, że pozwolę sobie odpowiedzieć w tym poście na dziesięć najpopularniejszych:

Pytanie 1: Czym jest logika?

Odpowiedź: Logika to szlachetna i zbawienna sztuka logicznego myślenia.

Pytanie 2: Czy świat jest logiczny?

Odpowiedź: To zależy od ilości wypitego alkoholu.

Pytanie 3: Czy logikowi wolno popadać w sprzeczność?

Odpowiedź: I tak, i nie.

Pytanie 4: Która logika jest lepsza: męska, czy kobieca?

Odpowiedź: I owszem.

Pytanie 5: Kto ma rację: wierzący, czy niewierzący?

Odpowiedź: Wierzący, ale niewierzący też mają sporo racji.

Pytanie 6: W jakim celu zakłada się stacje ornitologiczne?

Odpowiedź: Sama logika nakazuje zakładać takie stacje.

Pytanie 7: Jak odróżnić prawdę od nieprawdy?

Odpowiedź: Jest wiele odpowiedzi na to pytanie, ale nie wiadomo, jak odróżnić te prawdziwe od nieprawdziwych.

Pytanie 8: Czy rzeczywiście logicy są tak nieomylni, za jakich pragnęliby uchodzić?

Odpowiedź: O ile się nie mylę - tak.

Pytanie 9: Jak nazywa się druga figura kadryla?

Odpowiedź: „Widelec”, „puk-puk” albo jakoś inaczej.

Pytanie 10: Jakie marzenia mają logicy?

Odpowiedź: Marzą o lepiej płatnym zawodzie.

Autoindoktrynacja

            Jakże często w różnego rodzaju dyskusjach, na przykład na różnych forach internetowych, spotykam się z zarzutami w rodzaju „mówisz tak, bo jesteś zindoktrynowany” albo „dałeś się omamić propagandzie tych…”. Autorzy takich oskarżeń nie chcą mi wyjaśnić, w jaki sposób oni sami szczęśliwie uniknęli indoktrynacji, a ich myśl pozostała czysta, niezmącona wpływem jakiejkolwiek propagandy. Zostawiając na boku pytanie o zasięg i rozmiary zjawiska manipulacyjnego urabiania poglądów, twierdzę, że większość ludzi jest bardzo skutecznie indoktrynowana, albowiem większość ludzi indoktrynuje sama siebie. Zachowuje się tak, jakby zupełnie nie zależało jej na prawdzie, a jedynie na podtrzymaniu za wszelką cenę swoich aktualnych poglądów, często poglądów po prostu miłych i wygodnych, skrojonych na miarę osobistego interesu i upodobań. Autoindoktrynacja - tak można nazwać to zjawisko. Osobnik, który wstąpił na ścieżkę autoindoktrynacji postępuje tak, by swoje przekonania jedynie potwierdzać, by wszelkimi sposobami chronić je przed zmianą, by nawet nie zetknąć się z jakimiś kłopotliwymi argumentami czy informacjami. Irytuje go sama myśl o poważnym zastanowieniu się nad niewygodnymi dla siebie opiniami. Czyta tylko tych autorów, którzy jeszcze raz zapewnią go, że słuszność jest po jego stronie. Jeśli sięga po gazetę, to tylko taką, o której z góry wie, że dostarczy mu wyłącznie informacji zgodnych z jego poglądami. Zmienia kanał telewizora widząc na ekranie twarz osoby, z którą się nie zgadza. Opinie wymienia wyłącznie z ludźmi tej samej opcji, w ciepłej, budującej atmosferze zgody i wzajemnego zrozumienia. Jeśli nawet przypadkiem natknie się na niewygodne dane, to stara się o nich jak najszybciej zapomnieć, zlekceważyć albo też z góry przyjmuje, że są fałszywe, zmanipulowane. Jedna z prostszych taktyk autoindoktrynacji polega na oskarżaniu innych o to, że są zindoktrynowani, zdemoralizowani, małego rozumu, pozbawieni dobrej woli. „Rozbieżność między opiniami bierze się stąd” - myśli osobnik samoindoktrynujący się ‑ „że mój przeciwnik jest głupcem, a ja nie”. Dzięki temu nie musi zaprzątać sobie głowy głupimi argumentami przeciwnika, nie musi ich roztrząsać i odpowiadać na nie. Sama zresztą myśl o czymś takim napełnia go odrazą. Domaga się szacunku dla swoich poglądów i atak na nie uważa za niewybredny atak na swoją osobę. Dlatego nie ma on przeciwników ideowych, ale raczej ideowych wrogów.

            Czy rzeczywiście większość ludzi to ofiary autoindoktrynacji? Istnieją poważne dane dostarczone przez psychologię społeczną świadczące o tym, że wszyscy, w mniejszym lub większym stopniu, jesteśmy podatni na tę przypadłość. Sama natura wyposażyła bowiem człowieka w mechanizmy psychologiczne „chroniące” go przed wpływem informacji niezgodnych z jego mniemaniami. Ów - niezależnie od swojej woli - takie informacje źle zapamiętuje, czuje instynktowną niechęć do zapoznawania się z nimi, a jeśli już dotrą one do jego świadomości, to interpretuje je w sposób opaczny. Mamy głęboko zakodowane skłonności do tendencyjnej obróbki informacji w taki sposób, by nie zaprzeczyć swoim wcześniejszym przekonaniom. Bardzo charakterystyczny jest wszechobecny błąd zwany po angielsku confirmation bias, polegający na uwzględnianiu w rozumowaniu tylko tych danych, które potwierdzają badaną hipotezę, przy jednoczesnym ignorowaniu danych z nią niespójnych.

            Wygląda na to, że bezinteresowny miłośnik prawdy staje w obliczu nieuchronnej konfrontacji z samą ludzką naturą. Musi zmagać się ze swoimi wrodzonymi skłonnościami: jego własna psychika odwodzi go od chęci poznania prawdy, a nawet aktywnie mu przeszkadza. Jak temu przeciwdziałać? Czy jest to w ogóle możliwe? To temat na kiedy indziej.

Matoł

   "Matoł" - epitet, który nabrał ostatnio jednoznacznie pozytywnych skojarzeń. Chodzi o piękną walkę o wolność słowa, podjętą przez młodych ludzi o gorących sercach - bandytów stadionowych. Totalitarny reżim Tuska prześladuje bestialsko ludzi tylko za to, że na urzędującego premiera wołają "Ty matole". To zamach na wolność słowa, a bez wolności słowa kibol żyć nie umie. Mamy nadzieję, że cały świat przestępczy weźmie przykład z bandytów stadionowych i włączy się w walkę o elementarne prawa człowieka. Gwałciciele zaczną walczyć o wolność sumienia, handlarze narkotyków o równouprawnienie kobiet, złodzieje bronić będą  wolności badań naukowych. Oby tak się stało, a wtedy - drżyjcie tyrani!

Gdyby...

   Gdyby nie było na świecie broni, nie byłoby też wojen. Nieraz już zetknąłem się z takim twierdzeniem wypowiadanym przez apodyktycznych pacyfistów. Na pozór to oczywiste i logiczne: wojny wymagają broni, jeśli jej zabraknie, rozgoryczeni żołnierze rozejdą się do domów. Mnie się jednak wydaje całkiem prawdopodobne, że gdyby na świecie nie było broni, to błyskawicznie by ją wyprodukowano i porozdawano uszczęśliwionym żołnierzom! 

   W istocie rzeczy nikt nie wie, co by było, gdyby nie było na świecie broni. Przecież jej brak musiałby być spowodowany czymś. Czym? To rzecz wyobraźni. Podsuwam różne wizje: UFO odebrało ludzkości wszelką broń. Albo: broń została pożarta przez jakiś szczep bakterii „broniulubnych”. Albo ‑ posuwam się w swoich fantazjach do granic absurdu ‑ ludzie zapragnęli żyć w braterstwie i pokoju. Każda z tych przyczyn spowodowałaby zapewne zniknięcie broni, ale po pierwsze, sama byłaby czegoś wynikiem, a po drugie, wywołała by jakieś skutki, które mogłyby być bardziej przykre od samych wojen. Raczej nie chciałbym, żeby UFO po długiej i wyniszczającej „wojnie światów” ograbiło nas z broni. Co jeszcze zeżrą bakterie „broniolubne”, oprócz karabinów, armat i prochu? Jeśli natomiast nastąpi owa czarowna przemiana serc ludzkich, to pod wpływem czego? Czy ten sam czynnik, który stłumi naszą agresję, nie pozbawi nas aby czegoś innego, ważnego, niezbędnego do przetrwania? Przedsiębiorczości, pomysłowości, chęci do życia? Któż to może wiedzieć…    

   Przechodząc do morału: kiedy wypowiadamy jedno małe słówko „gdyby”, wkraczamy do świata równoległego, który jest dla nas światem nieznanym. Jeśli różni się on nieznacznie od naszego świata, to możemy zaryzykować jakieś domysły na temat „co by było, gdyby”. Z grubsza wiadomo, co by było, gdyby benzyna zdrożała o 10 groszy. Ale na pytanie, co by było, gdyby mężczyźni rodzili dzieci, nie ma dobrej odpowiedzi.

   Jak na złość, pytania o „gdyby” należą do najbardziej pasjonujących. Co by było, gdyby Hitler zginął w zamachu przed rokiem 1939? Co by było, gdyby nie było żadnych religii? Co by było, gdyby nie wymarły dinozaury? Ech, gdyby to wiedzieć…

Wybory!

Już wiem, jak głosować! Dowiedziałem się wczoraj, że jest partia, która opowiada się za Polską silną, bezpieczną i liczącą się na arenie międzynarodowej! Od razu pomyślałem: o to właśnie chodzi! Czy mój kraj miałby być słaby? Pomiatany przez innych? Nigdy! Polska ma być silna i szanowana przez inne kraje.

W dodatku oni pragną - i to mnie najbardziej ujęło - by Polska była krajem nowoczesnym i zasobnym, a my Polacy ludźmi zamożnymi, co nam się zresztą słusznie należy. Po namyśle - krótkim, ale dość intensywnym - doszedłem do wniosku, że to jest właśnie sedno sprawy. Polska biedna? zacofana? nie - to nie dla mnie, wykluczone. Ja niestety wybieram dobrobyt - jestem patriotą, a to do czegoś zobowiązuje. 

Może trochę mi brakuje tego, by moja partia pragnęła, żeby Polacy żyli długo i szczęśliwie oraz cieszyli się żelaznym zdrowiem. I żeby Polacy mieli wzięcie u Polek, i na odwrót. Aha, i żeby nie było kaca.